بسم الله الرحمن الرحیم

زیارت ناحیه مقدسه

خونگریه و سوگنامه حضرت مهدى (ع)

 زیارت ناحیه مقدسه، خونگریه و سوگنامه حضرت مهدى (ع) و مرثیه بلند آن بزرگــوار برمصائب و رنج هاى جدش، ابا عبدالله الحسین (ع) در عاشورا است. این زیارت، ترسیم و توصیف لحظه هاى شهادت اباعبدالله (ع)،  غربت و مظلومیت اهل بیت (ع)، معتبرترین، مستندترین و بلندترین روضه اى است که از زبان معصوم منتقــم و خونخواه سید شهیدان به ما رسیده است .  

این مرثیه از زبان کسى است که صحنه ها و لحظه هاى عاشــورا،  هر روز مقابل نگاه اوست و او از پس پرده هاى اشک، حنجــره اى عطـش زده در آزمنــدى خنجر قساوت و خیمه هایى در آستانه آتش و شیون را نظاره مى کند.

 زیارت ناحیه مقدسه، گزارش عاشورا است گزارشی که در آن دقایق و صحنــه هاى جــزئى نیز توصیف شده است .

این زیارت نامه شامل هشت بخش است:  1 - سلام بر انبیاء و اولیاء، 2- سلام بر امــام شهید و صحابه فداکارش، 3- آرزوى زیارت امام حسین (ع) 4- طرح اوصاف، ویژگى ها و سیرت امام حسین (ع) و تأثیر شهــادت آن حضرت، 5- طرح نهضت و انقلاب مقــدس ابا عبدالله (ع) 6-  توصیف صحنه کربلا، شهادت، رنج ها و مصائب بازماندگان و قافله اسیران، 7- تحلیل بازتاب حادثه کربلا و غربت اســلام پس از شهادت و سوگوارى کائنات و موجودات در شهادت اباعبدالله (ع) 8. نیایش، دعا و طرح درخواست هاى امام زمان (ع) با پروردگار. (1) [ اسلام موعود دکتر سنگرى، ص 5 ]

بررسى اسناد زیارت ناحیه مقدسه 

زیارت ناحیه مقدسه، یکى از زیارات مشهور امام حسین(ع) است. این زیارت در روز عاشورا و غیر آن خوانده مى شود و به اصطلاح، از زیارات مطلقه است. این زیارات، آموزه هایى از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائــر به شمار مى رود که درعین مرثیه بودنش مسؤلیت آفرین و حرکت ساز است.

این زیارت، از امام زمان(ع) صادر شده است و صحنه کربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زیباترین وجه در مقابل چشمان اشکبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم مى نماید و او را در متن واقعه عاشورا قرار مى دهد. و آنگاه که سراسر وجود انسان را سرشار ازعشق و معرفت کرد، جانش را با تولّى و تبرى مأنوس مى سازد و ســـلام برحسین و یارانش، و بیزارى از یزید و یزیدیان تاریخ را ورد قلب و زبانش مى نماید.

 این زیارت درکتاب اقبال سید بن طاورس، ص 573 و نیز در بحارالانوار ج 98، ص269 نقل شده است. (2) 

[  فرهنگ عاشورا، جواد محدثى ص 227 ]

     این زیارت با سلام بر پیامبران الهى و اولیاى دین، ائمه اطهار(ع) آغاز مى شود سپس، با سلام بر امام حسین(ع) و یاران با وفایش ادامه مى یابد. پس از آن، به شرح کامل اوصاف و کردار امام حسین(ع) پیش از قیام، زمینه هاى قیام حضرت، شرح شهادت و مصایب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینى و آسمانى مى پردازد.

در پایان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پیشگاه خداوند متعال، پایان مى پذیرد.

مصادر زیارت ناحیه مقدسه

این زیارت مسلماً از سوى امام معصوم(ع) صادر گردیده، و در کتب متقدمان و علماى شیعه از زمان هاى دور تاکنون، ثبت و ضبط شده است.

 1- نخستین کسى که از این زیارت در کتاب خویش نام برده، شیـــخ مفید (م.413ق.) است که آن را در کتاب مزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت کرده است. اکنون، این کتاب در دست نیست؛ ولى عــلامه مجلسى مى نویسد: قال الشیخ المفید - قدس الله روحه - فى کتاب المزار ما هذا الفظه: زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى، إذا أردت زیارته بها فى هــذا الیوم فقف عـلیـه (ع) و قل: السلام على صفـوة اللَّه.....  

2- پس از مفید، شاگردش سید مرتضى علم الهدى (م.436 ق.)، از آن در کتاب مصباح الزائر خویش - یا المصباح2  یاد کرد. این کتاب هم، اکنون موجود نیست و تنها نشانه اى که از آن در دست داریم، عبارات سید بن طاووس در مصباح الزائر است، که مى نویسد: زیارة ثانیة بألفاظ شافیة یزاربها الحسین – صلوات اللَّه علیه - زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه - قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إلیک توجهت.... ثم تدخل القبة الشریفة و تقف على القبر الشریف و قل: السلام على آدم صفوة الله... ( علامه مجلسى هم در نقل این زیارت، به کتاب سید مرتضى(ره) اشاره کرده است.)

3-  سومین کس، ابن المشهدى (م. 595 ق.)، شاگرد شاذان بن جبریل قمى، عبدالله بن جعفــر دوریستى و ورام بن ابى فراس، و استاد ابن نما حلّى و فخار بن معد حائرى است. ابن المشهـدى درباره زیــارت ناحیــه در کتاب المزار الکبیر، مى نویسد: زیارة أخرى فى یـــوم عاشــــورا لأبى عـبــدالله الحسیــن ممّا خرج من الناحیــة إلى أحد الأبواب. قال: تقف علیه و تقول: السلام على آدم صفوةالله...

4 -  چهارمین عالم شیعه که به نقل آن پرداخته، سید بن طاووس، رضى الدین على بن موسى بن طاووس حسنى بغدادى (م.664 ق.)، است که این زیارت را در مصباح الزائر نقل کرد

5 -  و پس از این دو کتاب بود که زیارت ناحیه در کتابهاى حدیثى و مزار متأخران نقل گردید، و ترجمه ها و شرح هاى متعدد بر آن نگاشته شد. در این باره، مى توان به کتابهاى ذیل اشاره کرد : 

 1- محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 98، ص 317 و تحفة الزائر، ص333، زیارت چهارم امام حسین(ع)؛

2- محدث نورى، مستدرک الوسائل، ج10، ص335؛

3-  شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى، الصحیفة المهـــدیه، ص203؛

4. محدث قمى، نفس المهموم، ص233 و ترجمه کمرهاى، ص104؛

5. میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج6، ص115؛

6 - گروه نویسندگان ( زیر نظر آیت الله بروجردى)، جامع أحادیث الشیعه، ج15، ص405؛

 7-  سید محمود، دهسرخى،  رمزالمصیبة، ج3، ص10.

پس، این زیارت، سابقه اى هزار ساله دارد، و در کتابها و گفتارهاى عالمان شیعه مشهـــور بوده است.

 صـدور زیـارت ناحیـه

 اصل صدور زیارت ناحیه از سوى امام معصوم(ع)، در کتب قدما پذیرفته شده بود. علماى بزرگ شیعه آن را به عنوان یک زیارت مأثور و حدیث مشهور، در کتابهاى خویش ذکر کرده اند.

شیخ مفید (م.413ق.) در مزار خود، مى نویسد: ( زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى.) از این جمله معلوم مىشود که این روایت، مروى بوده و از جمله احادیث صادره از معصوم به شمار مى رفته است

 6- سید مرتضى (م.436 ق.) به هنگام زیارت امام حسین(ع)، نخست این زیارت را مى خواند و سپس زیارت دیگر را قرائت مى کرد. سیدبن طاووس در مصباح الزائر مى نویسد: زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه.

7- و هم، در نسخه خطى کتاب المزار - از نویسنده اى کهن و نامعلوم، که نسخه آن به شماره 426 در کتابخانه آیت الله مرعشى قم موجود است - نوشته شده است: زیارة أخرى تختص بالحسین - صلوات الله علیه - و هى مرویة بأسانید مختلفة و هى أوّل زیارة زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه.

8- و معلوم است که تا زیارتى مروى از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقیهى بزرگ و عالمى سترگ مانند سید مرتضى، آن را بر زیارات دیگر -  مانند زیارت عاشورا - مقدم نمى داشته و نمى خوانده است.

9 -  ابن المشهدى (م.595ق.) هم صریحاً مى نویسد: زیارة أخرى فى یوم عاشورا لأبى عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلى أحد الابواب

10- از این جمله، به صراحت روشن مى شود که زیارت ناحیه، از سوى امام زمان(ع) صادر گردیده و به یکى از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طریق راویان بعـدى به دست شیخ مفیــد رسیده و از ایشان به سید مرتضى و راویان پس از وى، منتقل شده است. از همین رو، اسناد این زیارت به امام زمان(ع) در کتب متأخران، بدون هیچ شک و شبهه اى بوده است. شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى هم در الصحیفة المهدیة مى نویسد:
زیارة صدرت من الناحیة المقدسة إلى أحد النواب الأربعة.

11- محدث قمى در نفس المهموم مى نویسد: فکان کما وصفه ابنه الإمام المهدى.

12- آیت الله سیدمحمد هادى میلانى هم مى نویسد: و نجد فى زیارة الإم المهدى - صلوات الله و سلامه علیه - وصفاً دقیقاً لما جرى على جده الحسین (ع).

14- در کتاب حماسه حسینى استاد شهید مرتضى مطهرى هم بخشهایى از این زیارت نقل شده است.

اسنـاد زیـارت ناحیـه

این زیارت سند دارد؛ به طورى که با اسناد محکم، به شیخ مفید، سیدمرتضى و ابن المشهدى مى رسد. احتمالاً با سند در کتاب مزار شیخ مفید و مصباح سیدمرتضى روایت شده، اما با فقدان این دو کتاب، و حذف اسناد زیارات در مزار ابن المشهدى - به دلیل اختصار - سند این زیارت هم مفقود شده است. خود ابن مشهدى در آغاز کتابش، تصریح مى کند که این زیارات با سند متصل به من رسیده است. او مى نویسد:
فإنّى قد جمعت فى کتابى هذا من فنون الزیارات.... ممّا اتصلت به من ثقات الرواة إلى السادات.

15- اما ابن المشهدى براى اختصار کتابش و اطمینانى که به صدور زیارات از معصوم داشت، آنها را حذف کرد. علامه مجلسى پس از نقل عبارت ابن مشهدى، مى نویسد: فظهر أنّ هـذه الزیارة منقـولة مرویة.

16- در نسخه کتاب المزار - که به شماره 462 در کتابخانه آیت الله مرعشى موجود است (ورق 146) - درباره این زیارت چنین آمده است:» و هى مرویة بأسانید مختلفة «. در مستدرکا لوسائل نیز این عبارت بدون واژه مختلفه  آمده است

17. شیخ مفید هم در کتاب مزار و در وصف این زیارت، چنین نگاشت: زیارة أخرى فى یوم عاشوراء بدرایة أخرى

18- مسلّم است تا این زیارت داراى سند عالى و استوار نباشد، شیخ مفید و سیدمرتضى آن را در کتابشان نمى آوردند، و سید مرتضى آن را بر زیارات دیگر ( مانند زیارت عاشورا، که داراى سندى محکم و متعدد است ) مقدم نمى داشت و نمى خواند. پس، زیارت ناحیه داراى سند صحیح و معتبر است، که از امام زمان(ع) صادر شده و از طریق یکى از نایبان خاص آن حضرت، به راویان اخبار، از آنان به شیخ مفید، سپس به ابن المشهدى و از او به سیدبن طاووس، علامه مجلسى و دیگران رسیده است.

 
 زیارت ناحیه ثانیه (رجبیه)

یکى دیگر از زیارات ناحیه، زیارتى است که سیدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت کرد. این زیارت مشتمل بر نام شهیدان کربلاست، و با جمله: ‹ السلام على اول قتیل من نسل خیر سلیل›  آغاز مى شود

19- پیش از سید بن طاووس این زیارت در مزار شیخ مفید

20- و مزار کبیر ابن المشهدى آمده است. این زیارت با اضافاتى، شامل زیارت امام حسین(ع). على اکبر(ع) و دیگر شهدا - بدون ذکر نام یکایک آنان بنابر نقل شیخ مفید و سید بن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نیمه شعبان هم تکـــرار شده و معــروف به ‹ زیارت رجبیه › است

21- سیدبن طاووس در پایان نقل این زیارت مى فرماید: قـد تقـدم عـدد الشهـداء فى زیارت عاشورا بروایة تخالف ما سطرناه فى هـذا المکان، و یختلـف فى أسمائهم ایضاً و فى الـزیادة و النقصان، و ینبغى أن تعرف - أیدک الله بتقـواه - إننّا تبعنا فى ذلک ما رأیناه او رویناه، و نقلنا فى کل موضع کما وجدناه.

سند زیارت ناحیه ثانیه

سید ‹ و هم ابن المشهدى در مزار خود ›  به سند متصل خویش از جدّش، شیخ طوسى، از ابو عبدالله محمد بن احمد بن عیاش، از ابومنصور بن عدالمنعم بن نعمان بغدادى نقل مى کند که در سال 252ق، از ناحیه مقدسه به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانى، این زیارت خارج شد. متن عبارت، چنین است: خرج من الناحیة سنة اثنتین و خمسین و مأتین على ید الشیخ محمد بن غالب الإصفهانى. با اینکه سند این زیارت در کمال اتقان و اعتبار است، اما پرسش هاى چندى مطرح مى شود:

    1. کلمه ناحیه، اشاره به کدام امام دارد؟

 2. آیا این سال، صحیح است؟ محققان از علما درباره این جمله، چند احتمال داده اند:

 22-  1. علامه مجلسى مى فرماید: و اعلم أنّ فى تاریخ الخبر إشکالا لتقـدمها عـلـى ولادة القـائـــم (ع) بأربع سنین. لعلّها کانت اثنتین و ستین و مأتین و یحتمل أن یکون خروجه عـن ابى محمــد العسکـــرى(ع).

23-  2. ملا عبدالله بن نورالله بحرانى مى نویسد: هکذا فى جمیع النسخ إلاّ أنّ هذا التاریخ لا یناسب ولادة و غیبة الإمام المهدى(ع) بفصل عدة سنوات فیحتمل تصحیف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسکرى(ع).

24-  3. حاج میرزا ابوالفضل تهرانى مى نویسد: و ظاهراً، مراد به ناحیه، حضرت امام حسن عسکرى است؛ چنانچه در کثیرى از اخبار، این اطلاق شایع است، چه این تاریخ سابق بر ولادت امام زمان است.

25 -  4. حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله مى نویسد: گویند: تاریخ خبر خالى از اشکال نیست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال 256 است و خروج این زیارت، چهار سال قبل از میلاد است، و احتمال دارد که از امام عسکرى باشد و نساخ اشتباه کرده باشند.

26- 5 . محمد ابراهیم آیتى مى گوید: در زیارت ناحیه مقدسه که در اقبال سیدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذکر شده است. و این زیارت، که تاریخ صدور آن از ناحیه مقدسه سامراء، سال 252ق. مى باشد، باید از ناحیه مقدسه امام حسن عسکرى(ع) شرف صدور یافته باشد، نه از ناحیه مقدسه امام زمان(ع). چه در این تاریخ؛ یعنى سال 252ق، هنوز امام زمان تولد نیافته بود، و هشت سال دیگر؛ یعنى تا سال 260ق. پدرش امام یازدهم(ع) زنده بود.

27- 6 . بنابراین، اگر سال 252 را صحیح بدانیم و احتمال تصحیف ( که در متون خطى قدیم بسیار است و اشتباه و نظایر فراوان دارد ) ندهیم، مراد از ناحیه، امام عسکرى(ع) است. اما اگر این سال را نادرست بدانیم و مانند علامه مجلسى و ملا عبدالله بحرانى، احتمال تصحیف بدهیم و صحیح آن را ‹ ستین›  بدانیم، مراد از ناحیه، ناحیه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود. اما در زیارت رجبیه - که در بخشى از آن با زیارت ناحیه، شباهت به چشم مى خورد ، احتمال فراوان است که زیارت جداگانه و مروى از یکى از امامان (ع) بوده باشدکه با توجه به فقدان اصل مزار شیخ مفید و عدم سند، نمى توانیم به گوینده آن پى ببریم.

اصل زیارت : متن کامل زیارت ناحیه مقدسه